MURAT ÜMİT HİÇYILMAZ ARAŞTIRMACI-YAZAR
Osmanlı askeri sisteminde haklarında en az bilgi sahibi olunan ve kendilerine “serdengeçti” denilen, tamamı gönüllü fedailerden oluşan askerler hakkında şimdiye kadar esaslı bir çalışma ne yazık ki yapılmamıştır. Bu sebeple serdengeçtileri tam olarak belli bir askeri sınıfa oturtmak çoğu kez mümkün olmamıştır.
Çünkü Osmanlı Devleti’nin yaptığı savaşlarda birçok askeri sınıfta serdengeçti bayrakları açılmış ve yiğit gönüllüler ocağa kayıt edilmiştir. Yani birçok askeri ocak bünyesinde serdengeçti denilen korkusuz ve ölümü göze almış cengaverler ortaya çıkmıştır.
Serdengeçti ismi, akıncılardan düşman ordusunun içine dalmak veya kuşatılan bir kaleye girmek gibi ölüm ihtimali yüksek görevlere gönüllü yazılan fedailere verilen addır. 'Ser' kelimesi, Farsçada 'baş' demek olduğundan, 'serdengeçti' kelimesi de 'başını/kellesini ortaya koyan' anlamında kullanılmıştır. Serdengeçtilere “dalkılıç” ve “yalınkılıç” gibi adlandırmalar da yapılmıştır. Düşmana saldıran serdengeçtiler emellerine nail olmadıkça geri dönmezler fakat nadir de olsa bazıları bu ölümcül görevden kurtulurlardı. Bu durum oluştuğunda onlara üçer beşer akçe mükâfat verilir ve bir ayrıcalık nişanı olarak yeniçerilerin giydiklerinden farklı, değerli kuş tüyleriyle süslenen bir serpuş yani 'serdengeçti kavuğu' giymeye hak kazanırlardı. Serdengeçti kavuğu hafif sola eğik olarak tasarlanmış olup, mezar taşlarında da çoğu kez bu kurala riayet edilmiştir.
Serdengeçti bölüklerine komuta edenler ile savaşlardan sağ dönen serdengeçtiler “serdengeçti ağası” olarak adlandırılmaktadır. Bu şekilde sağ kalmayı başarabilmiş serdengeçti ağaları için yaptırılan mezar taşlarında, çoğu kez hafif sola yatık olan serdengeçti başlığı kullanılmış, hatta birçoğunda “serdengeçti” tabiri kitabe metinlerinde bizzat belirtilmiştir. Serdengeçti mezar taşlarını kendi içinde üç sınıfa ayırabiliriz. Birinci sınıfı kitabe metinlerinde “serdengeçti ağası” olduğu açıkça belirtilenler oluşturur. Bu şekilde Pazar’da iki adet taş bulunmaktadır:
-Yücehisar (Lamgo) köyünde Çolakoğlu aile mezarlığında hicri 1137 (miladi 1724) tarihli Serdengeçti ağası İsmail Ağa,
-Kocaköprü (Hotri) köyünde Baltazade aile mezarlığında hicri 1208 (miladi 1793) tarihli Serdengeçti ağası İsmail Ağa.
İkinci sınıftakileri taşın ve lahitin büyüklüğü, kişinin diğer kaynaklarca sabit olan sosyal statüsü ve ismin sonunda “ağa” unvanının kullanılmış olması belirler. Bu şekilde Pazar’da serdengeçti ağası olduğunu tespit ettiğimiz 8 adet mezar taşı bulunmaktadır. Bu taşların künyesi şu şekildedir:
-Zafer (Y.Bulep) mahallesinde hicri 1174 (miladi 1760) tarihli Suratzade İbrahim Ağa,
-Akbucak (Melmenat) köyünde hicri 1172 (miladi 1758) tarihli Kumanlı Nasuh Ağa,
-Aktepe (Çitat) köyünde hicri 1229 (miladi 1814) tarihli Telatarzade Osman Ağa,
-Başköy (Petre) köyünden hicri 1182 (miladi 1768) tarihli Latifzade Abdullah Ağa,
-Kocaköprü (Hotri) köyünden hicri 1202 (miladi 1787) tarihli [Baltazade] Muhammet Ağa,
-Kocaköprü (Hotri) köyünden hicri 1238 (miladi 1823) tarihli [Baltazade] Ali Ağa,
-Suçatı (Apso) köyünden hicri 1155 (miladi 1742) tarihli Mehmetağazade Osman Ağa,
Uğrak (Çingit) köyünden hicri 1214 (miladi 1800) tarihli [Sıçanoğlu] Hacı Hüseyin Ağa.
Üçüncü sınıftakileri ise serdengeçti başlığına sahip olmasına rağmen taşın küçük, sade ve gösterişten uzak olması, ayrıca isim sonunda herhangi bir unvan belirtilmemesi belirler. Serdengeçti taşlarından en çok rastlanılan taşlar bu sınıf içerisindedir. Bu tip taşlardan Pazar’da 10 adet tespit edilmiştir. Bu taşların künyesi şu şekildedir:
-Güzelyalı (Dudivat) mahallesinde hicri 1185 (miladi 1771) tarihli Şirinaliağazade Molla İbrahim,
-Aktepe (Çitat) köyünde hicri 1228 (miladi 1813) tarihli Telatarzade Ömer,
-Başköy (Petre) köyünden hicri 1158 (miladi 1745) tarihli [Baltazade] İbrahim,
-Kocaköprü (Hotri) köyünden hicri 1177 (miladi 1763) tarihli [Baltazade] Ali,
-Suçatı (Apso) köyünden hicri 1158 (miladi 1745) tarihli [Hacısalihoğlu] Hüseyin,
-Suçatı (Apso) köyünden hicri 1155 (miladi 1742) tarihli [Hacısalihoğlu] Ali Beşe,
-Suçatı (Apso) köyünden hicri 1159 (miladi 1746) tarihli [Hacısalihoğlu] Süleyman,
-Suçatı (Apso) köyünden hicri 1199 (miladi 1784) tarihli [Hacısalihoğlu] Hüseyin,
-Suçatı (Apso) köyünden hicri 1159 (miladi 1746) tarihli [Hacısalihoğlu] Mustafa,
-Uğrak (Çingit) köyünden hicri 1162 (miladi 1749) tarihli [Sıçanoğlu] Hacı İbrahim.
Pazar ilçesi ya da eski adıyla Atina kazasından, Osmanlı Devletinin Kafkasya sınırına yakın bir uç bölgesi olduğundan görüldüğü üzere birçok serdengeçti ağası ve serdengeçti askeri yetişmiştir. Üstelik bunlar sadece mezar taşlarını tespit edebildiklerimizdir. Bunların dışında cephede şehit düşen birçok serdengeçti askerinin olduğu bilinmektedir.
Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, C.3, MEB Yay. İstanbul 1971, s.182
D.Mehmet Doğan, Büyük Türkçe Sözlük, Gerçek Hayat Yayınları, s.281
H.Nejdet İşli, Yeniçeri Mezartaşları, Turkuaz Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 2009, s.23
Bu taşlardan başka Sahilköy köyünde Seydioğlu Camisi avlusunda ve Şehitlik (Haku) köyü camisi avlusunda birer serdengeçti başlığı tespit edilmiştir.