PADİŞAH HUZURUNDA YAPILAN HUZUR-I HÜMAYUN’A KATILAN RİZELİ HOCALAR

Osmanlı döneminde padişahın huzurunda yapılan tefsir dersleri, 'huzur dersleri' olarak adlandırıldı. Ramazan ayına özgü huzur dersleri (huzur-ı hümâyûn), Osmanlı Devleti'nin geleneklerinden biriydi. Tefsir dersleri olarak da bilinen dersler, padişahın huzurunda yapılırdı. Başta amacı padişahın ilmini artırmak olsa da farklı işlevleri de olan derslere, devletin durumu ne olursa olsun, zayıf ya da güçlü, ara verilmezdi. Bu derslere katılan Rizeli Hocaların isimlerini ve hayat hikâyelerini sizlerle paylaşıyorum…

RİZELİ OSMAN NURİ EFENDİ

Osman Nuri Efendi, rençper Muhammed Emin Ağanın oğludur. 1265-1266 senesinde Rize’ye tâbi Mapavri kazasının Kuvaroz nahiyesinin Aydoroz karyesinde dünyaya gelmiştir.

İlk tahsilini Aydoroz kariyyesinde yaptıktan sonra Mapavri’de ulûmu Arabi’ye tahsiline başlamış, 1285 tarihinde İstanbul’a gelerek Siyavuş Paşa medresesine kayıt olmuştur. Hoca Haşim Efendinin dersine Kâfiy-ye’den başlayarak 1296 tarihinde icazetname almıştır. 1297 de tedrise başlamak ve ruusa nail olmak üzere padişahın iradesiyle ittihaz olunan kaidei mahsusaya tevfikan imtihana dâhil olarak muvaffak olmuş, 1297 senesinde sarftan tedrise başlayarak 1312 senesinde talebesine icazetname vermiştir. 1305 senesinde açılan Fetvahane imtihanına da dahil olarak muvaffak olmuştur, Arapça bilirdi. Nuvvab Mektebinden de mezun olmuştur. 1307 tarihinde Tophane niyabetinde bulunmuş, üç sene sonra Yeniköy naibi olmuştur. Müteakiben Galata niyabeti şer’iyyesine tayin olunmuş, dört sene hizmet ettikten sonra Lazistan niyabetine maaşı mahsus ile tayin olunmuştur. Müddeti örfiyye olan iki seneyi ikmalden sonra tekrar İstanbul’a gelerek Fetvahaneye devama başlamıştır. 1320-21 tarihlerinde Mekkei Mükerreme niyabetinde müddeti örfiyyenin hitamından sonra İstanbul’a gelerek Fetvahanedeki vazifesine devama başlamış, bu sırada Huzur Dersleri muhatabı olmuştur.

1326-1327 senelerinde Medinei Münevvere niyabetinde bulunmuştur. Huzur Dersleri muhataplarına mahsus nişanları haizdir. 1334 tarihinden itibaren 1340 tarihine kadar Huzur Derslerine mukarrir olarak iştirak etmiştir.

HEMŞİNLİ İBRAHİM ZÜHTÜ EFENDİ

Hemşinli İbrahim Zühdü Efendi, ulemadan olup, 1246 - 1250 seneleri arasında Huzur Derslerine muhatap olarak iştirak etmiştir. Devriyye mollası iken Mahrec’e naklederek Mekkei Mükerreme payesine nail olmuş, 1250 senesinde Sofya kadılığına tayin edilmiştir. 1263 senesinde vefat etmiştir.

HEMŞİNLİ MAHMUD SABRİ EFENDİ

1296 - 1313 seneleri arasında Huzur Derslerine muhatap olarak iştirak eden Hemşinli Mahmud Sabri Efendinin Fatih türbesi haziresindeki mezar taşı kitabesi aynen şöyledir: “Hüvel Bâki Zahir ve bâtın ilmini câmi’ ulamayı ahyâr ve esâtizei kiramdan Süleymaniyye Camii dersiâmlarından Hemşinli Elhac Mahmud Sabri Efendinin ruhuna Fatiha”.

HEMŞİNLİ YUSUF DEHRİ EFENDİ

Yusuf Nâdir Efendi 2 Recep 1286 tarihinde Hemşin’de doğmuştur. Babası ulemadan ve muciz dersiamlardan Abdülkadir Vehbi Efendidir. Baba cihetinden Dehrİzadeler, ana cihetinden Kadızadeler şöhretiyle anılır. İlk tahsilini memleketinde yaptıktan sonra 1303 senesinde İstanbul'a gelerek Rehâvî Muhammed Efendi ile Beyazıt dersiamlarından Kuyucaklı zade Muhammed Atıf Bey’den ders görerek 1311 senesi cemaziyelaharının 21 inci günü icazet almıştır. Ayrıca Nuvap mektebine de devam ile şahadetname almıştır. 1314/1312 senesinde icrai kılınan ruus imtihanında da ehliy-yetini isbat ederek, müderris olmuş ve Fatih camii şerifinde tedrise başlayarak 1325-27 tarihinde talebesine icazet vermiştir. Hicrî 1322 senesinde Kasımpaşa naipliğine tayin olunmuş ve haiz olduğu İstanbul ruusu bir defa terfi ettirilmiştir. 1333 senesinden 1341 senesine kadar Huzur Derslerinde muhataplık etmiştir.

RİZELİ HAFIZ AHMET EFENDİ

Hafız Ahmet Efendi, Rize’nin Eminettin Mahallesinde doğmuştur. Sofuoğlularından Hacı Muhammed Efendinin oğludur. Fatih camii şerifi dersiamlarındandır. 1327 senesinde Huzur Derslerine muhatap olarak tayin edilmiş, bu vazifesi 1341 senesine kadar devam etmiştir.

RİZELİ HACI İBRAHİM HİLMİ EFENDİ

Hacı İbrahim Hilmi Efendi, Rize’nin Paşakuyu mahallesinde doğmuştur. Şabanoğullarından Hacı İsmail Efendinin oğludur. Meşhur Hoca Hafız Şâkir Efendiden icazet almıştır. Süleymaniye camii şerifi dersiamıdır. Kendisi de icazet vermiştir. 1323-1340 seneleri arasında Huzur Derslerine muhatap olarak iştirak etmiştir. İstanbul’da vefat etmiştir. «Kur’an Hocası» lakabıyla bilinirdi.

RİZELİ İSHAK NURİ EFENDİ

İshak Nuri Efendi, Rize’de 9 Receb 1259 tarihinde doğmuştur. Babası Muhammed Efendi’dir, sanatı gemiciliktir. İlk tahsilini memleketinde yaptıktan sonra 5 Şevval 1279 senesinde İstanbul’a gelip Hemşinli Hacı Salim Efendinin dersine devam etmiş ve 1296 yılında icazet almıştır. 1297 yılında usulüne göre meşihatta yapılan imtihanda muvaffak olarak Süleymaniye Camii şerifi dersiamı olmuş ve derse çıkmıştır. 1312 yılında talebesine icazet vermiştir. Ruusu, iptidai Altmışlıdır. 15 Mart 1316 tarihinde 1000 kuruş maaş ile ve padişahın iradesiler Sakız adasına müderris ve vaiz olmuş, 5 Ocak 1318 tarihinde bu vazifeden istifa etmiştir. 1322 senesinde Huzur Dersleri muhataplığına tayin edilmiş, bu vazifede iken yine padişahın iradesiyle Yıldız Sarayında Buhari Şerif hocası olmuş, 31 Mart 1325 tarihinde bu vazifesi lâğvedilerek Meşîhatta Buharîi şerif kıraati hizmetine tayin edilmiştir. Haccülharemeyn de olmuştur. Muhataplığı 1322 senesinden 1336 senesine kadar devam etmiştir.

Rize Müftüsü Yusuf Karalı da, 9 Nisan 1952 tarihli mektubunda, İshak Nuri Efendinin takriben Milâdî 1927 senesinde 110 yaşında iken vefat ettiğini ve «Keşşaf Hoca» namı ile şöhretli olduğunu bildirmiştir.

RİZELİ HACI MUHAMMED EFENDİ

Hacı Muhammed Ali Efendi, Rize’nin Setoz köyünde 1268 senesinde dünyaya gelmiştir. Babası Hacı Mustafa Efendidir. Şöhreti Ali Efendizadedir. İlk tahsilini memleketinde yapmış, babasından ders gördükten sonra İstanbul’da meşahiri ulemayı benamdan üstazı kül Hafız Ahmed Şakir Efendinin ikinci tertip tedris halkasına dâhil olarak 1308 senesinde icazetname almıştır. O sene icra kılman ruus imtihanında da muvaffak olarak 1309 senesinde Fatihcamii şerifinde derse çıkarak 1322 senesinde talebesine icazet vermiştir. Bir müddet Adana Vilâyeti Müftülüğünde bulunmuş, tedris müddeti esnasında iptidai Hariç ve Hareketi Hariç ruus rütbelerine nail olmuş ve icazet verdiği sırada o vakit ki kaide veçhile emsali meyanında bir kıt’a altun liyakat madalyası, dördüncü rütbeden Osmanlı nişanı ile taltif edilmiştir. 1335-39 seneleri arasında Huzur Derslerine muhatap olarak iştirak etmiştir. 1341 senesinde köyünde vefat etmiştir.

RİZELİ HACI MUHAMMED FERŞAD EFENDİ

Hacı Muhammed Ferhad Efendi, Rize’nin Satoz köyünde 1237 tarihinde doğmuştur. Mânioğullarından Hacı Ömer Efendinin oğludur. İstanbul’da Süleymaniye medresesinde tahsilini ikmal ettikten sonra Fatih camii şerifinde derse çıkıp talebesine icazet vermiştir. 1301-1328 seneleri arasında Huzur Derslerine muhatap olarak iştirak etmiş, 1328 senesinde bu vazifeden istifa etmek sureti ile ayrılmıştır. 1341 senesinde 97 yaşında olduğu halde İstanbul’da Beykoz’da vefat etmiştir.

RİZELİ MUHARREM TOPÇU EFENDİ

Muharrem Lütfi Efendi, 1286 tarihinde Rize’nin Gülbahar mahallesinde doğmuştur. Babası Hacı Eyüp Efendi, ticaretle iştigal ederdi. Annesi Zeliha Hanımdır. İlk tahsilini memleketinde yapmıştır. İstanbul Fatih’te Çiftebaş Kurşunlu medreseye devam ederek 1313 Cemaziyelaharında hocası Yakovalı İbrahim Efendiden icazet almış ve Fatih camii şerifi dersiamları sırasına girmiştir. Bilâhare Fatih camiinde derse çıkarak 1323 tarihinde talebesine icazet vermiştir. İyi Arapça bilirdi. Meşrutiyetin ilânını müteakip yapılan tensikatta Fetvahanei Âliye girmiş, bir müddet sonra 1326 senesinde Medinei Münevvere naibi olmuştur. Müddeti muayenesi olan iki seneyi ikmal ettikten sonra tekrar İstanbul’a gelerek Fetvahanedeki vazifesine devama başlamıştır. Huzur Derslerindeki muhataplığı 1334-39 seneleri arasındadır. Debreli Vildan Faik Efendinin mukarrirliğinde ders muhatabı olmuştur.

1339 tarihinde Üsküdar’a müftü tayin edilmiş, vefatına kadar bu vazifede kalmıştır. Muharrem Efendi, 1349 senesi Şabanının 16. Günü 1930 senesi Ocak ayında Üsküdar’daki evinde vefat etmiştir. Vefatı zamanında 61 yaşında idi. Karacaahmed kabristanında medfundur.

RİZELİ MUSA KAZIM EFENDİ

Musa Kâzım Efendi, Rize’nin Çağrankaya köyünde doğmuştur. Azaklı oğullarındandır. Tahsilini İstanbul’da yapmıştır. Fatih camii şerifinde icazet almış ve aynı camide tedris ile icazet vermiştir. 1330-1339 seneleri arasında Huzur Derslerinde muhatap olarak bulunmuştur.

RİZELİ OSMAN HİLMİ EFENDİ

Osman İlmî Efendi, Rize’nin Mapavri (Çayeli) ilçesinin Çataklı Hoca mahallesinde dünyaya gelmiştir. Kara Ömeroğullarından Ömer Efendinin oğludur. İstanbul’da Fatih Camii şerifinde Şirvanlı Rüştü Paşa ile Yakovalı Ali Fikri Efendinin derslerine devam ederek Ali Fikri Efendiden icazet almıştır. Fatih camii şerifinde derse çıkmış, iki defa icazet vermiştir. 1297-1321 seneleri arasında Huzur Derslerinde muhatap olarak bulunmuş, takriben seksen beş yaşında olduğu halde 1321 tarihinde köyünde vefat etmiştir.

RİZELİ HACI YAKUP EFENDİ

Hacı Yakup Fevzi Efendi, Rize vilâyetini halkından Gül Ahmed Efendinin oğludur. 1262 senesinde dünyaya gelmiştir. Memleketinde «Bağdatlı Bayrakdaroğulları» namiyle şöhretlidir. İstanbul’da zamanın büyük âlimlerinden İstanbullu Hafız Ahmed Şâkir Efendiden ders okumuş ve icazet almıştır. Fatih Camii şerifi meşhur dersiamlarındandır. Tabakzade Yunus Efendi medresesinde müderrislik etmiş, aynı zamanda Hırka-ı Şerif Camiinde Buhari şerif okutmuştur. 1329-1334 seneleri arasında Huzur Derslerinde muhatap ve baş muhatap olarak bulunmuştur. Hacı Yakup Efendi, zamanının ileri gelen büyük din âlimlerinden, âlicenab, hayırhah bir zat idi. 1337 senesinde 75 yaşında İstanbul’da vefat etmiştir. Kabri, Edirnekapı’da Halebî merhuma yakındır.

RİZELİ İBRAHİM HAKKI EFENDİ

Rize’de ticaretle uğraşan Hacı İsmail Efendi’nin oğludur. Şöhreti, «Şabanzade» dir. 1264 yılında doğmuştur. İlk tahsilini mahallesi mektebinde yapıp gene Rize’de bir miktar daha tahsilden sonra, 1286 da İstanbul’a gelerek Fâtih Karadeniz Çifte Baş Kurşunlu Medresesine girmiş, meşhur İstanbullu Hâfız Ahmed Şâkir Efendi’nin dersine devamla 1300 de kendisinden icazet almıştır. 1301 de rüûs imtihanını kazanmış, 1303 ten, başlayarak tedrise ruhsat almış, 1304 de tedrise başlamıştır.

RİZELİ OSMAN SABRİ EFENDİ

Dokumacı esnafından Rizeli «Mataracızâde» şöhretli İsmail Ağa’nın oğludur. 1262 de Rize’de Yeniköy mahallesinde doğmuştur. Yeniköy mahalle mektebi iptidaisi de ilk tahsilini yaptıktan ve Kur’ânı Kerîm’in hıfzını tamamladıktan sonra, Rize'de eski Müftü Kösezâde Hacı Hasan Efendi’den bir miktar sarf ve fıkıh dersleri görmüş, 1290 da İstanbul’a gelerek Fâtih Karadeniz Baş Kurşunlu Medresesine girip Rizeli Lâz Hacı Haşan Efendi’nin dersine devam etmiştir.  Hocasının Mekke İ Mükerreme’ye mevleviyyetle ta’yini üzerine Alâiyyeli Abdullah Fehmi Efendi’den icazet almış, ayrıca meşhur Hâfız Ahmed Şâkir Efendi, Hâfız İsmail Efendi ve Geyveli Hâfız İbrahim Efendi’den de tahsil ederek H. 1300 de icazetname almıştır. 1301 de yapılan rüûs imtihânını kazanmış, 1305 de Fâtih Câmii Şerifinde tedrise başlayarak 1319 da icazet vermiş, Padişahca bir madalya ve nişanla taltif olunmuştur. Ayrıca, o tarihten hâl tercümesini verdiği R. 1326 ya değin evinde ve mahalle câmiinde özel olarak tedriste de bulunduğunu bildirmiştir. Huzur Derslerine H. 1330 - 32 de muhatap olarak katılmış, Mahreç pâyesi verilmekle H. 1333 de muhataplıktan ayrılmıştır. 11 Şubat 1332 de vefat etmiştir.

RİZELİ ÖMER LÜTFİ EFENDİ

Esnaftan Süleyman Ağa’nın oğludur. Şöhreti, «Ömer Dayızâde» dir. 1252 de Lâzistan sancağının Mapavri nâhiyesinde doğmuştur. İlk tahsilini Mapavri’de yaptıktan sonra, H. 1273 de İstanbul’a gelerek Bayezid civarında Cedid Haşan Paşa Medresesine kayıt olmuş, Fâtih Câmii Şerifi dersiamlarımdan Trabzonlu Süleyman Vehbi Efendi’nin dersine devamla H. 1289 da icazetname almıştır. Aynı yıl yapılan rüûs imtihânını da kazanarak derse çıkmıştır. 1293 de bâ İbtidâi Hâriç rüûsu hümâyûna nail olmuş, 1304 e değin tedris ile uğraşarak bu tarihte icazet ve derse son vermiştir.

Kaynak:  Huzur Dersleri Ord. Prof. Ebül'ula Mardin İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları 1966

Fatih Sultan KAR / İST.